یادداشت دکتر علیرضاکاوند
علل آغاز دفاع مقدس سال ۱۳۵۹ مقابل عراق و ارتباط آن با دفاع مقدس ۱۲ روزه سال ۱۴۰۴ مقابل اسرائیل
دکتر علیرضا کاوند عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم طی یادداشتی با عنوان «علل آغاز دفاع مقدس سال ۱۳۹۵ مقابل عراق و ارتباط آن با دفاع مقدس ۱۲ روزه سال ۱۴۰۴» برای ایحا نوشت: جنگ هشت‌ساله ایران و عراق، یکی از طولانی‌ترین درگیری‌های منطقه‌ای قرن بیستم بود. این جنگ در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با حمله گسترده ارتش عراق به مرزهای ایران آغاز شد. بررسی علل این اقدام عراق نشان میدهد که مجموعه‌ای از عوامل سیاسی، نظامی، اقتصادی و ایدئولوژیک در تصمیم صدام حسین نقش داشتند.
۱. انگیزه‌های سیاسی و رهبری شخصی صدام
صدام حسین به‌دنبال تثبیت قدرت خود در عراق و تبدیل‌شدن به رهبر بلامنازع جهان عرب بود. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این تحول را تهدیدی برای موقعیت منطقه‌ای‌اش می‌دید. صدام تصور می‌کرد ایران پس از انقلاب، دچار آشفتگی سیاسی، ضعف ارتش و نابسامانی مدیریتی شده و بهترین فرصت برای ضربه‌زدن به این کشور فراهم است.
۲. اختلافات مرزی و مسئله اروندرود
یکی از ریشه‌های دیرینه اختلاف میان دو کشور، حق حاکمیت بر شط‌العرب بود. هرچند در سال ۱۹۷۵ با «توافق الجزایر» این اختلاف موقتاً حل شده بود، صدام پس از انقلاب ایران این توافق را یک‌جانبه لغو کرد و مدعی شد عراق باید کنترل کامل بر این آبراه استراتژیک داشته باشد.
۳. نگرانی از صدور انقلاب اسلامی
انقلاب ۱۳۵۷ ایران پیام‌آور شعارهایی چون مبارزه با استکبار، دفاع از مستضعفان و مقابله با حکومت‌های استبدادی بود. صدام و حزب بعث عراق نگران بودند این اندیشه‌ها به‌ویژه در میان اکثریت شیعه عراق نفوذ کرده و پایه‌های حکومت بعث را متزلزل کند.
۴. حمایت قدرت‌های خارجی از عراق
قدرت‌های غربی و برخی دولت‌های عربی منطقه از گسترش نفوذ ایران انقلابی بیمناک بودند. این کشورها به صدام چراغ سبز نشان دادند و حتی در زمینه مالی و تسلیحاتی او را پشتیبانی کردند. این حمایت‌ها صدام را در آغاز جنگ مصمم‌تر کرد.
۵. جاه‌طلبی‌های اقتصادی و ژئوپولتیکی
عراق در پی تسلط بر منابع نفتی جنوب ایران و افزایش قدرت منطقه‌ای خود بود. کنترل شط‌العرب و بخش‌هایی از خوزستان برای بغداد به‌معنای دسترسی گسترده‌تر به خلیج فارس و درآمدهای کلان نفتی محسوب می‌شد.
در آغاز جنگ، صدام حسین تصور می‌کرد حمله به ایران جنگی برق‌آسا خواهد بود و ظرف چند هفته به نتیجه می‌رسد. اما این محاسبات اشتباه بود و جنگ به طولانی‌ترین و پرهزینه‌ترین منازعه منطقه تبدیل شد. بنابراین، آغاز جنگ تحمیلی را می‌توان نتیجه ترکیب جاه‌طلبی شخصی صدام، اختلافات تاریخی مرزی، ترس از نفوذ انقلاب اسلامی و حمایت قدرت‌های خارجی دانست.
موفقیت‌های ایران در رویارویی با عراق در جنگ تحمیلی
جنگ هشت‌ساله ایران و عراق (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷) علی‌رغم خسارت‌های گسترده، صحنه‌ای برای بروز مقاومت، انسجام ملی و ابتکارات نظامی ایران بود. بررسی روند جنگ نشان میدهد که ایران دستاوردهای مهمی در برابر تجاوز عراق به دست آورد:
۱. دفع تجاوز و بازپس‌گیری مناطق اشغالی
در ماه‌های نخست جنگ، ارتش عراق بخش‌هایی از خاک ایران را اشغال کرد. اما با سازماندهی نیروهای مردمی و ارتش و سپاه، ایران توانست از سال ۱۳۶۰ به بعد مناطق اشغالی را آزاد کند. عملیات‌های بزرگ مانند ثامن‌الائمه (شکستن حصر آبادان)، طریق‌القدس، فتح‌المبین و به‌ویژه بیت‌المقدس (آزادسازی خرمشهر در خرداد ۱۳۶۱) نمونه‌های بارز این موفقیت بودند.
۲. انسجام ملی و مشارکت مردمی
انقلاب اسلامی تازه‌پیروز هنوز ساختار سیاسی‌اش تثبیت نشده بود، اما جنگ سبب شد مردم از اقوام و گروه‌های مختلف در کنار هم قرار گیرند. تشکیل بسیج مردمی و حضور داوطلبانه جوانان در جبهه‌ها از مهمترین نمودهای این انسجام بود.
۳. خودکفایی نظامی و ابتکار در تاکتیک‌ها
تحریم‌های گسترده نظامی باعث شد ایران به سمت خودکفایی دفاعی حرکت کند. صنایع نظامی کشور در طول جنگ رشد قابل‌توجهی داشت و تاکتیک‌های جدید مانند استفاده گسترده از نیروهای داوطلب، جنگ‌های نامنظم و عملیات‌های چریکی طراحی شد.
۴. شکست سیاست‌های صدام و حامیانش
هدف عراق و حامیان غربی و عربی‌اش، سرنگونی جمهوری اسلامی یا دست‌کم تضعیف شدید آن بود. اما مقاومت ایران نه‌تنها این هدف را ناکام گذاشت، بلکه نظام تازه‌تأسیس جمهوری اسلامی تثبیت شد و اقتدار سیاسی و معنوی بیشتری پیدا کرد.
۵. تقویت جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی ایران
ایران با وجود انزوای بین‌المللی توانست استقلال خود را حفظ کند. ایستادگی در برابر تجاوز خارجی و اتکا به نیروهای داخلی، الگویی برای ملت‌های منطقه شد. همچنین پیروزی‌های نظامی ایران به جهان نشان داد که یک کشور تازه‌انقلابی هم می‌تواند در برابر ائتلافی از قدرت‌ها مقاومت کند.
موفقیت‌های ایران در جنگ تحمیلی۸ ساله تنها به آزادسازی خاک کشور محدود نمی‌شود، بلکه شامل انسجام داخلی، پیشرفت دفاعی، تثبیت نظام سیاسی و شکست اهداف عراق نیز هست. این دستاوردها سبب شد که ایران از جنگ، علی‌رغم خسارت‌های فراوان، با هویت ملی و قدرت دفاعی مستحکم‌تر خارج شود.
دفاع مقدس ۱۲ روزه و دستاوردهای آن
جنگ ۱۲ روزه که آغاز آن ۲۳ خرداد ماه بود، تقابلی نسبتا جدید بود بین جمهوری اسلامی ایران و رژیم صهیونیستی، که پس از حملات اسرائیل به ایران شروع شد و ایران پاسخ‌های موشکی و پهپادی داد.
دستاوردهای ایران در این مقطع را می‌توان به شکل زیر بیان کرد:
• تقویت بازدارندگی راهبردی
ایران نشان داد که نه تنها تحمل ضربه از دشمن را دارد، بلکه قدرت پاسخگویی دقیق و سریع هم دارد. حملات موشکی و پهپادی ایران به اهداف حساس اسرائیل و حتی پایگاه‌های آمریکایی در منطقه، این پیام را فرستاد که تجاوز مستقیم به ایران، بی‌پاسخ نخواهد ماند.
• افزایش وحدت ملی و انسجام داخلی
مثل جنگ تحمیلی ۸ ساله، در این دوره نیز ایران شاهد همبستگی مردم، مسئولان و نیروهای نظامی در مواجهه با تهدید بود. تلاش برای شکستن روحیه مردم از طریق حملات روانی اسرائیل ناکام ماند و مردم در حمایت از نظام ایستادند.
• آسیب رساندن به زیرساخت‌های نظامی و امنیتی دشمن و کاهش اعتماد به نفس آن‌ها
ایران توانست با نفوذ به سامانه‌های دفاعی اسرائیل (از جمله گنبد آهنین) و اصابت موشک‌ها و پهپادها به اهداف مهم، نشان دهد که نقاط ضعف وجود دارد. این امر علاوه بر خسارات مادی، بر روان جامعه اسرائیلی اثر گذاشت؛ آژیر خطرها، نارضایتی عمومی و احساس ناامنی بیشتر شد.
• نمایش توان نظامی پیشرفته ایران
ایران توانست از توان موشکی، پهپادی و سامانه‌های دفاعی‌اش استفاده کند به گونه‌ای که نشان دهد در این حوزه‌ها پیشرفت داشته و آماده پاسخگویی به حملات است. همچنین این جنگ، آزمونی برای تجربه عملیاتی جدید در واکنش سریع و هماهنگی نیروها بود.
• تضعیف مشروعیت و کارآمدی ادعای امنیت کامل در اسرائیل
یکی از پیام‌های مهم جنگ ۱۲ روزه برای دشمن این بود که مفهوم «امنیت مطلق» در خاک اسرائیل به چالش کشیده شد؛ این که مناطق مرکزی و حتی شهرهای بزرگ با آژیر خطر، حملات موشکی و پهپادی و ترس ناشی از ضربات مواجه شدند. این امر باعث افزایش فشار داخلی بر دولت اسرائیل شد.
رابطه بین این دو دفاع مقدس
مقایسه بین دو دوره (جنگ تحمیلی ۸ ساله با عراق و جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل) نشان میدهد که برخی الگوها تکرار شده‌اند، و ایران از تجربیات گذشته استفاده کرده است:
• در هر دو جنگ، انسجام ملی و مشارکت مردم و نیروهای مردمی نقش مؤثری داشته است.
• در هر دو مورد، یکی از کلیدهای موفقیت، توان موشکی و دفاعی ایران بوده است؛ در جنگ ۱۲ روزه توانایی ایران در پاسخ متناسب و هدفمند به تجاوزات نشان‌دهنده پیشرفت در این عرصه است نسبت به دوره جنگ تحمیلی.
• همچنین تجربه دفاع هشت ساله کمک کرده بود تا ایران آمادگی بیشتری برای مقابله با حملات سریع و غیرمنتظره داشته باشد؛ زیرساخت دفاعی، سازماندهی نیروها، مدیریت بحران و تحمل فشار روانی از ویژگی‌هایی‌اند که در جنگ تحمیلی به دست آمد و در دفاع ۱۲ روزه مؤثر بودند.
علیرضا کاوند، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم ۱۴۰۴/۰۶/۳۱
گالری عکس
یادداشت 
نظر دهید